นาลันทาเป็นชื่อที่เกิดขึ้นพร้อมกับประวัติศาสตร์แห่งความคิดและวัฒนธรรมมนุษยชาติ การเรียนพระพุทธศาสนาและพุทธปรัชญาที่แผ่ไปทั่วเอเชียใต้ มีจุดเริ่มต้นที่ นาลันทา สถาบันแห่งนี้เปรียบเหมือนสะพานเชื่อมโยงวัฒนธรรมเชิงพุทธจากอินเดียสู่ประเทศในเอเชียเกือบจะทั้งหมด

นาลันทามีฐานะสำคัญแม้จะไม่เท่ากับสังเวชนียสถานทั้ง ๔ แต่มีความสำคัญอย่างมากในด้านการศึกษาพระพุทธศาสนา เป็นหนึ่งในบรรดาสถานที่ซึ่งมีชื่อเสียงด้านการศึกษาที่ยิ่งใหญ่ในยุคกลางแห่งประวัติศาสตร์มนุษยชาติ

นาลันทาแหล่งรวมแห่งเหล่าผู้คงแก่เรียน ผู้มีเกียรติยศขจรไปเพราะความรู้พระคัมภีร์ ศิลปกรรมและประดิษฐกรรม เป็นดินแดนแห่งจักรพรรดิผู้ยิ่งใหญ่ มีวัดพร้อมด้วยวิหารพระเจดีย์สูงเสียดฟ้าตั้งตระหง่านเป็นแถวยาวเหยียด อ อกแบบโดยพระสงฆ์ผู้สอนพระศาสนา เพื่อให้เป็นรมณียสถาน เป็นแหล่งชุมนุมแห่งประชาคมสังฆะผู้ทรงพระไตรปิฎก เป็นปราสาท และอารามที่มีรัศมีเปล่งประกายเจิดจรัส เป็นบ้านของเหล่าวิทยาธรผู้สูงส่ง ความยิ่งใหญ่ของนาลันทาเห็นได้จากคำบรรยายดังกล่าวนี้ ทำให้มองเห็นความยอดเยี่ยมของคนโบราณอย่างน้อย ๒ ด้าน คือ (๑) ความเชี่ยวชาญในการสร้างบ้านแปงเมือง (๒) วิสัยทัศน์ด้านการศึกษา

พระเจ้าอโศกมหาราชทรงพิจารณาเห็นว่าดินแดนแห่งนี้เหมาะที่จะพัฒนาเป็นสถานศึกษาต่อไป จึงทรงริเริ่มการก่อสร้าง ประชาชนผู้ศรัทธาในยุคต่อมาพากันสืบทอดเจตนารมณ์ โดยเฉพาะกษัตริย์ในราชวงศ์คุปตะแม้จะไม่ได้นับถือพระพุทธศาสนาทั้งหมด แต่ทรงให้การสนับสนุนนาลันทา เพราะตระหนักในความสำคัญของการศึกษาพระศาสนา และวัฒนธรรม นาลันทายิ่งใหญ่และมีความสำคัญมาแล้วในสมัยก่อนพระพุทธเจ้า และในสมัยพระพุทธเจ้า ภาพของนาลันทายิ่งโดดเด่น เป็นถิ่นเกิดของพระสารีบุตรเถระและพระโมคคัลลานเถระผู้เป็นพระอัครสาวกขวา-ซ้ายของพระพุทธองค์ เป็นที่ชุมนุมของนักปราชญ์หลากหลายลัทธิ เป็นศูนย์ของการศึกษาพระพุทธศาสนาและนานาลัทธิ เป็นที่ชุมนุมของนักวิชาการ นี่เป็นภาพที่ยิ่งใหญ่ด้านการศึกษา ความจริง
นาลันทามีความยิ่งใหญ่หลายด้าน เช่น สถาปัตยกรรมและประติมากรรม การศึกษาประวัติศาสตร์ของ นาลันทา จะช่วยปลุกเร้าจิตวิญญาณให้หวนรำลึกถึงคุณค่าของการศึกษาและวัฒนธรรมแห่งมนุษยชาติ อันจะเป็นผลให้การศึกษาในปัจจุบันกลับเข้าถึงแก่นแท้แห่งสัจธรรม ทั้งระดับสมมติและปรมัตถ์อีกครั้งหนึ่ง

เนื่องในโอกาสสำคัญพิธีวางศิลาฤกษ์ก่อสร้างอาคารมหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย บริเวณที่ดินของมหาวิทยาลัย ซึ่งนายแพทย์รัศมี-คุณนายสมปอง วรรณิสสร ได้มอบถวาย ณ ตำบลลำไทร อำเภอวังน้อย จังหวัดพระนครศรีอยุธยา ใน วันจันทร์ที่ ๑๓ ธันวาคม พ.ศ. ๒๕๔๒ มหาวิทยาลัยได้จัดพิมพ์หนังสือเพื่อมอบเป็นธรรมบรรณาการแก่ผู้ไปร่วมพิธี หนังสือเรื่อง จากนาลันทาถึงมหาจุฬาฯ นี้ เกิดจากวัตถุประสงค์ ๒ ข้อ คือ (๑) เพื่อให้ทราบและตระหนักถึงความยิ่งใหญ่ของมหาวิทยาลัยนาลันทา (๒) เพื่อให้มีการยอมรับร่วมกันในวิสัยทัศน์ที่จะสร้างมหาวิทยาลัยมหาจุฬา ลงกรณราชวิทยาลัยเป็นศูนย์การศึกษาพระพุทธศาสนาแห่งโลก เพื่อบรรลุวัตถุประสงค์ดังกล่าว พระราชวรมุนี (ประยูร ธมฺมจิตฺโต) อธิการบดี จึงกำหนดนโยบาย วางกรอบในการจัดทำหนังสือเล่มนี้ ความไม่สมบูรณ์บางส่วนของเนื้อหาอาจมีบ้าง เพราะข้อจำกัดด้านเวลาที่กำหนดไว้เพียง ๑ เดือน แต่อาศัยความร่วมมือของกรรมการทุกท่าน ทำให้หนังสือสำเร็จลุล่วงตามประสงค์ ขอกราบขอบพระคุณผู้บริหารระดับสูงของมหาวิทยาลัยที่อำนวยความสะดวก ขอขอบคุณและอนุโมทนาขอบคุณกรรมการจัดทำหนังสือเล่มนี้ ทุกท่านที่อุทิศกำลังกายและสติปัญญาเพื่อสร้างสรรค์งานวิชาการ ในนามคณะกรรมการผู้จัดทำหวังเป็นอย่างยิ่งว่า หนังสือเล่มนี้จะมีเนื้อหาสาระอำนวยประโยชน์เชิงวิชาการสมควรแก่ฐานะของผู้ศึกษา

(พระมหาสมจินต์ สมฺมาปญฺโญ)
คณบดีบัณฑิตวิทยาลัย
ประธานคณะทำงานแปลและเรียบเรียงประวัติมหาวิทยาลัยนาลันทา